مادران مسوول، فرزندان سالم
نگارنده:عاطفه طیب، متخصص صحت عامه
مقدمه
از سال ۱۹۹۰ تا کنون، همه‌ساله در جهان از هفته اول ماه اگست برابر با ۱۶ – ۱۰ ماه اسد زیر نام «هفته‌ی جهانی تغذیه کودکان با شیر مادر» تجلیل به عمل می‌آید. در این هفته، کشورهای مختلف دنیا طی مراسمی در مراکز علمی، دانشگاهی و صحی خود ضمن ارج‌نهادن به مقام شامخ مادر، مزایای تغذیه با شیر مادر را به اطلاع عموم می‌رسانند. ظاهراً هم‌زمان با رشد سریع نفوس و بیشتر‌شدن دغدغه‌های زنده‌گی خانواده‌ها، علاقه شیردهی مادران به کودکان‌شان نیز کاهش یافته است. علی‌رغم وجود مزایای مستند تغذیه با شیر مادر در جهان، در سال ۲۰۱۲، تنها ۳۹ درصد کودکان زیر شش ماه به طور انحصاری از شیر مادر تغذیه کرده‌اند. آمار جهانی در این رابطه در طول دهه‌های اخیر پیش‌رفت بسیار کمی داشته، که بخشی از آن مربوط به میزان پایین تغذیه با شیر مادر و به طور کلی فقدان محیط‌های حمایتی برای مادران شیرده است. برگزاری سالانه هفته جهانی تغذیه با شیر مادر در دنیا این حقیقت را یادآوری می‌کند که استرات‍ژی تغذیه با شیر مادر، یک اولویت اساسی و کلیدی برای حفظ و ارتقای سلامت کودکان و مادران در سراسر دنیا می‌باشد. تجلیل از هفته‌ی جهانی تغذیه با شیر مادر، تأکید مجدد بر اهمیت این موضوع و جلب توجه سیاست‌گذاران و آحاد جامعه در کشورهای مختلف به این امر مهم می‌باشد.
افغانستان در سال‌های اخیر، شاهد پیش‌رفت‌های چشم‌گیری در زمینه‌ی بهبود صحت و تغذیه اطفال بوده است، اما هنوز هم‌چنان عدم تغذیه مناسب کودکان با شیر مادر یکی از اسباب مرگ و میر اطفال به شمار می‌رود که چالش‌های بسیار عمده‌ی را برای سکتور صحی در پی داشته است. نظر به سروی ملی تغذیه در افغانستان، حدود ۶۹ درصد نوزادان افغان در ساعت اول بعد از تولد با شیر مادر تغذیه و به همین ترتیب ۵۸ درصد آن‌ها تا شش ماه اول حیات، به صورت خالص با شیر مادر تغذیه می‌شوند. بر علاوه، سالانه بیشتر از یک صد هزار طفل زیر سن پنج سال از بین می‌روند و از میان آنان ۴۸ هزار طفل از بابت سوء تغذی جان‌‌های‌شان را از دست می‌دهند.
در اسلام هم، تغذیه با شیر مادر در آیات بسیاری از کتاب قرآن توصیه شده است. روشن‌ترین مرجع، آیه‌ی ۲۳۳ از سوره‌ی بقره است که می‌فرماید: «شایسته است مادران ۲ سال کامل فرزند خویش را شیر دهند، آنان که مایل‌اند دوره‌ی شیردهی را تکمیل کنند.» بر علاوه می‌توان به یکی از احادیث اشاره کرد که می‌گوید: «اگر مادری به کودکش شب شیر دهد؛ هر جرعه پاداش او، معادل آزاد‌کردن هفتاد بنده در راه خداوند متعال می‌باشد.»
تغذیه با شیر مادر، مناسب‌ترین راه برای فراهم‌آوردن مواد مغذّی مورد نیاز نوزادان است که از اولین ساعت‌های تولد تا شش‌ماهه‌گی، تنها غذای او را تشکیل می‌دهد. سایر مواد غذایی مکمل که کودک برای رشد به آن‌ها نیاز دارد باید از شش‌ماهه‌گی در کنار شیر مادر برای او فراهم شود. لازم است تغذیه با شیر مادر تا ۲ ساله‌گی کودک ادامه یابد. بنا بر اهمیت تغذیه با شیر مادر در اسلام، با توجه به تأثیرات شگرف آن در سلامت و بقای کودکان و نقش بی‌بدیل آن در سلامت دوران نوزادی، کودکی و حتا دوران میان سالی و سال‌مندی، و بر علاوه، مرکز توجه‌بودن آن در سازمان‌ها و مجامع بین‌المللی؛ می‌توان گفت که تغذیه با شیر مادر ایده‌آل‌ترین تغذیه در مراحل اولی زنده‌گی و به ویژه در دوره نوزادی است. شیر مادر انرژی و مواد مغذی برای رشد و تکامل طبیعی بوده، حاوی عوامل معافیتی، فاکتورهای رشد، هورمون‌ها، انزایم‌ها و سایر مواد بیولوژیک است که اثرات مفید صحی، تغذیه‌ای، محافظتی، تکاملی، روانی، اقتصادی و محیطی برای نوزاد، مادر، خانواده و اجتماع دارد.
اثرات صحی
تحقیقات انجام‌شده نشان می‌دهد که تغذیه با شیر مادر در نوزادان میزان بروز و شدت اسهالات، عفونت سیستم تنفسی فوقانی، عفونت گوش میانی، عفونت خون، عفونت باکتریایی مننژ، عفونت مجاری ادراری، انتروکولیت نکروزان، سندرم مرگ ناگهانی کودکان، دیابت وابسته به انسولین، مرض کرون، کولیت اولسراتیو، لنفوم، سرطان خون، امراض حساسیتی و سایر امراض مزمن را کاهش می‌دهد. شیردهی برای مادر نیز مزایایی دارد که شامل کاهش میزان خون‌ریزی بعد از ولادت، تأخیر در بازگشت باروری، کاهش میزان بروز سرطان پستان (ثدیه) و سرطان رحم قبل از قطع عادت ماه‌وار (یائسه‌گی)، افزایش بازجذب کلسیم و کاهش بروز شکسته‌گی استخوان‌های بدن پس از یائسه‌گی و مزایای بی‌شمار دیگر می‌باشد. شیر مادر حاوی تمام مواد مغذی‌ای است که نوزاد در ۶ – ۴ ماه اول زنده‌گی به آن‌ها احتیاج دارد و سریع و راحت هضم می‌شود. تأثیر دیگر شیردهی کمک به مادران برای از دست‌دادن وزن به طور طبیعی است. مادر مقدار زیادی کالری را برای ساخت شیر از دست می‌دهد، در نتیجه افزایش وزن دوران بارداری‌اش کاهش می‌یابد. شیردهی قسمتی از فرایند پرورش و اساس سلامت طولانی‌مدت و همه‌جانبه خانواده می‌باشد و مزایای بسیاری نیز برای جامعه دارد.
اثرات تغذیه‌ای
شیر مادر را «معجون معجزه‌آسا» می‌خوانند که حاوی پروتین و چربی مناسبی است و برای تأمین نیازهای طبیعی کودکان حایز اهمیت می‌باشد. شیر مادر با ترکیب منحصر به فردی از اسیدهای چرب، لکتوز، امینو اسید‌ها، ویتامین‌ها، مواد معدنی، انزایم‌ها و دیگر ترکیبات ضروری برای هضم، تکامل مغز و رشد بدن، یک غذای کامل برای کودکان می‌باشد. تغذیه با شیر مادر در ساعات اول بعد از ولادت سبب کاهش ۲۲ درصد مرگ و میر کودکان می‌گردد. ارقام نشان می‌دهد که سالانه بیشتر از ۳ میلیون طفل زیر پنج سال به علت سوء تغذی می‌میرند که این رقم تقریباً نصف مرگ و میر اطفال زیر سن پنج سال را تشکیل می‌دهد. به اساس تحقیقات انجام‌شده اگر بلافاصله بعد از تولد تغذیه با شیر مادر ۲ تا ۲۳ ساعت به تعویق بیفتد، خطر مرگ و میر نوزاد در ۲۸ روز اول زنده‌گی‌اش ۴۰ درصد افزایش می‌یابد و اگر تغذیه با شیر مادر ۲۴ ساعت یا بیشتر به تعویق بیفتد، خطر مرگ نوزاد را تا ۸۰ درصد افزایش می‌دهد.
اثرات محافظتی
کلستروم یا فُله، مایعی است که در ۲ تا ۴ روز اول بعد از ولات از پستان‌ها ترشح می‌شود. این مایع زرد رنگ که از لحاظ ترکیب، با شیر کامل روزهای بعد متفاوت است موجب مصونیت و معافیت نوزاد گردیده، به مثابه واکسین عمل می‌کند و برعلاوه، اثر واکسین را نیز افزایش می‌دهد. مطالعات انجام‌شده اخیر نشان می‌دهد که اگر تمام مادران ظرف یک ساعت اول تولد، تغذیه با شیر را شروع و منحصر کودک‌شان را تا ۶ ماه از شیرخود تغذیه کنند، جان ۱ میلیون از ۳ میلیون نوزاد حفظ می‌شود که می‌توان گفت در ۳۳ درصد مرگ و میر کودکان کاهش رو‌نما می‌گردد. هم‌چنان اگر کودکان در شش ماه اول حیات، تنها با شیر مادر تغذیه شوند، می‌توان ۱۳ درصد دیگر، مرگ و میر آن‌ها نیز کاهش داد. تغذیه با شیر مادر، احتمال بروز انواع امراض ناشی از حساسیت نظیر آسم، اگزما و غیره را به شدت کاهش می‌دهد و در جلوگیری و یا کاهش احتمالی بروز پاره‌ای از امراض در سنین بلوغ و بالا‌تر نیز نقش دارد. ادامه‌ی شیر مادر در زمان مریضی طفل به او کمک می‌کند که زود‌تر بهبود یابد. بنا بر این، شیر مادر را نباید در چنین مواقعی قطع کرد. برعلاوه، در دوران بارداری در شرایط مطلوب تغذیه، ۴ کیلوگرام چربی در بدن مادر ذخیره می‌شود. این چربی در دوران شیردهی به تدریج مصرف شده، مانع بروز چاقی در مادر می‌شود. احتمال ابتلا به دیابت نوع ۲ در مادرانی که دیابت حامله‌گی داشته‌اند، تا هفت برابر بیشتر است. پژوهش‌های محققان در کالیفورنیا نشان می‌دهد شیردهی حداقل به مدت دو ماه، خطر ابتلا به دیابت نوع ۲ را در این مادران، ۳۵ تا ۵۷ درصد کاهش می‌دهد. مادرانی که به مدت حداقل دو ماه نوزاد خود را شیر می‌دهند، می‌توانند مطمین باشند که تا شش ماه حمله «ام.اس» نخواهند داشت. این تحقیقات نشان می‌دهد که شیردهی، حتا به مدت کوتاه نیز سبب تأخیر در عود مریضی می‌شود. دلیل کاهش علایم در دوران حامله‌گی، افزایش سطح کورتیکواستروئید‌ها و پروتین‌هایی است که سیستم معافیتی بدن را تضعیف می‌کنند. شیر مادر، مهم‌ترین و ارزنده‌ترین عامل حفاظتی، در مقابل دو قاتل عمده نوزادان و کودکان، یعنی اسهالات و عفونت‌های حاد دستگاه تنفسی است. کودکانی که از شیر مادر تغذیه نمی‌شوند، حداقل ۲/۵ برابر بیشتر از کودکان شیر مادرخوار به مریضی مبتلا می‌شوند و در کودکانی که تنها از شیر مادر تغذیه نمی‌شوند، احتمال مرگ در اثر اسهال بیش از ۲۵ برابر و احتمال مرگ در اثر عفونت‌های تنفسی۳ برابر بیشتر از کودکانی است که تنها از شیر مادر تغذیه می‌شوند.
اثرات تکاملی
شیر مادر دارای اسید چربی است که به رشد مغز نوزاد کمک می‌کند. شیر مادر باعث خواب بیشتری در کودک می‌شود و بدون شک خواب در تکامل و رشد اطفال نقش به‌سزایی دارد. نزدیکی جسمی و روانی کودک با مادرش در ساعات و روزهای اول زنده‌گی، باعث دست‌یافتن بهتر او به تعلیم و تربیت و موفقیت‌های بیشتر در آینده می‌گردد. تکامل بینایی، تکلم و به راه‌افتادن کودکانی که از شیر مادر تغذیه کرده‌اند، خیلی سریع‌تر صورت پذیرفته و این قبیل کودکان، در آینده از تعادل روانی مناسب‌تری برخوردار اند. کودکانی که از شیر مادر تغذیه می‌کنند، حتا در دوره‌ی نوزادی یعنی چهار هفته اول زنده‌گی از سایر نوزادان هوشیارتر اند. مطالعات نشان داده است این دسته از کودکان در هفته‌ی اول و دوم تولد، فعالیت بدنی بیشتری داشته و عکس‌العمل آنان نیز از سایر نوزادان بیشتر است. کودکان تغذیه‌شونده با شیر مادر، تکامل حرکتی بهتری دارند و شیر مادر تأثیر شگرفی در رشد و تکامل مغزی و شناختی آن‌ها دارد. تغذیه‌نشدن کافی نوزاد با شیر مادر، می‌تواند به عوارض مهمی از جمله نارسایی رشد، دزهیدراتاسیون، اورمی، ازتمی و هایپرناترمی منجر شود. ارتباط میان شیر مادر و افزایش بهره‌ی هوشی کودکان از مسایل غیر قابل انکار و پذیرفته‌شده‌ی جهانی است. شیر مادر، نیازهای عاطفی و روانی کودک را که برای رشد و تکاملش بسیار ضروری است تأمین می‌کند.
اثرات روانی
آغوش مادر، گرمی و ملاطفت و شنیدن صدای قلب مادر موجبات آرامش عصبی و روانی نوزاد را فراهم می‌سازد و بهره‌گیری از مواد مغذی شیر، برای نوزاد به بیشترین میزان می‌رسد. شیر‌دادن، باعث آرامش جسمی و روانی در کودک می‌شود که در آینده در رفتار آن مؤثر خواهد بود. همان گونه که در دنیا، هیچ کس نمی‌تواند جای مادر را بگیرد، هیچ چیز نیز نمی‌تواند جای شیر مادر را بگیرد. لذتی را که کودک در آغوش مادر حس می‌کند، نمی‌تواند در هیچ محل دیگر بیابد. تغذیه با شیر مادر باعث نزدیکی عاطفی مادر و کودک می‌شود. تماس فیزیکی جلد با جلد، لمس متقابل و برقراری رابطه‌ی چشم با چشم به نوزاد کمک می‌کند تا با مادرش احساس نزدیکی کند و در کنار او احساس امنیت داشته باشد. اگر چه ممکن است این ویژه‌گی تا حدی انتزاعی به نظر برسد، اما یکی از مهم‌ترین فواید تغذیه نوزاد با شیر مادر است که بسیاری از مادران به آن اذعان دارند. بر علاوه، شواهد نشان می‌دهد که مادران شیرده کمتر افسرده‌گی بعد از ولادت را تجربه می‌کنند. اصولاً افرادی که از شیر مادر تغذیه کرده‌اند در سنین بلوغ و بزرگ‌سالی از نظر عاطفی و روانی متعادل‌تر و پایدار‌تر اند. زمانی که مادر به نوزادش شیر می‌دهد، احساس خوش‌حالی و شادی خواهد داشت و تمام سختی‌هایی که در دوران حامله‌گی و هنگام ولادت دچار آن شده بود را فراموش می‌کند و این خود عاملی برای ایجاد اعتماد به نفس در مادران است. از طرفی، در این هنگام، نوزادان از گرمی پستان مادر خود لذت برده و بیشتر شیر می‌خورند.
اثرات اقتصادی
به غیر از سلامتی مادر و نوزاد، شیر مادر اهمیت به سزایی در اقتصاد جوامع دارد. بر اساس گزارش سازمان صحی جهان، تغذیه با شیر مادر سبب صرفه‌جویی ۳۰۰ میلیارد دالر هزینه در سال می‌شود. تغذیه با شیر مادر در امریکا، چین و برازیل به ۹۰ درصد رسیده است. تغذیه با شیر مادر با نقش پیش‌گیرانه‌ی خویش از ابتلای کودکان و مادران به امراض جلوگیری کرده، در کاهش هزینه‌های تداوی و رشد اقتصادی جامعه مؤثر است. مطالعات اخیر به این نکته اشاره می‌کند که تغذیه با شیر مادر به پس‌اندازهای مالی زیادی در نظام مراقبت‌های صحی منجر می‌شود. چون کودکانی که از شیر مادر تغذیه می‌کنند، کمتر از کودکانی که از شیر مادر تغذیه نمی‌کنند، به امراض مختلف مبتلا می‌شوند. شیر مادر بر علاوه رایگان‌بودن، در جلوگیری از ابتلای کودکان به چاقی و امراض مزمن در زنده‌گی، اثرات غیر قابل انکاری دارد. شیردهی، شانس حامله‌گی‌های ناخواسته را در مادران کاهش داده و این عامل، بسا مهم از لحاظ اقتصادی برای خانواده‌ها است و امکان این را می‌دهد تا خانواده‌ها با ایجاد وقفه بین ولادت‌ها از لحاظ اقتصادی توانایی کافی برای پرورش کودکان‌شان پیدا کنند. از طرفی شیر مادر به تنهایی تا پایان شش ماهه‌گی برای رشد کودک کافی است و کودک به هیچ نوع غذا یا نوشیدنی نیازی ندارد. شیر مادر ارزان‌ترین شیر از نظر قیمت و در دست‌رس‌ترین غذا برای کودک است. امروزه در بیشتر کشور‌ها، هزینه‌ی تهیه شیرهای جانشنین برای رفع نیازهای غذایی واقعی کودکان از عهده‌ی اغلب خانواده‌ها خارج است. در جوامع کم‌درآمد، قیمت شیر گاو یا شیر خشک به علاوه هزینه‌ی شیرچوشک و خوب جوشاندن آب اغلب ۲۵ تا ۵۰ درصد عواید خانواده را به خود اختصاص می‌دهد. هم‌چنان در کشورهای رو‌به‌رشد، کاهش تغذیه‌ی کودک با شیر مادر با بروز سوء تغذی همراه است که بر رشد مغزی و تکامل ذهنی کودک اثر می‌گذارد و اضرار اقتصادی جبران‌ناپذیری را از نظر نیروی انسانی متوجه کشور‌ها می‌سازد. نکته مهم دیگر این که مادران شیرده، در جریان شیردهی، پریودهای کمتری خواهند داشت و در اثر آن، هزینه کمتری برای این دوره‌ها صرف می‌شود.
اثرات محیطی
مطالعات محققان باسک اسپانیا حاکی از آن است که شیر مادر، اثر آلوده‌گی هوا بر کودکان را خنثا می‌کند. این مطالعات نشان می‌دهد که تغذیه با شیر مادر، تأثیر ذرات ریز و نایتروجن دای‌اکساید در نوزاد را کاهش می‌دهد. اثرات آلوده‌گی هوا بر نوزادان بسیار خطرناک است و تغذیه با شیر مادر این اثرات مخرب را خنثا می‌کند. مهم‌ترین تأثیر مخرب آلاینده‌های هوا، بر رشد ذهنی نوزاد است. سیستم اعصاب مرکزی نوزاد فاقد مکیانیزم سم‌زدایی قوی است، بنا بر این، شیر مادر تنها راه حل است. در کشورهای در حال توسعه، گراف پایین مصون‌سازی، آب آشامیدنی آلوده و کاهش معافیت در نتیجه‌ی سوءتغذی سبب می‌شود که تغذیه با شیر مادر به امری حیاتی برای کاهش عفونت‌های مرگ‌بار تبدیل شود. تخمین حاصل از مرور بر مداخلات انجام‌شده در ۴۲ کشور در حال توسعه، نشان داده است که تغذیه انحصاری با شیر مادر، برای ۶ ماه به همراه تداوم تغذیه نسبی با شیر مادر تا ۱۲ ماهه‌گی، توانسته سالانه از ۳.۱ میلیون واقعه‌ی مرگ و میر در کودکان زیر سن ۵ سال جلوگیری کند. استفاده و مصرف شیر مادر بسیار راحت است، درجه‌ی حرارت شیر مادر همیشه مناسب بوده و احتیاج به گرم‌کردن و میکروب‌زدایی ندارد، چون هرگز در پستان، تُرش نمی‌کند و فاسد نمی‌شود، حتا اگر مادر چند روز کودک خود را از پستانش تغذیه نکرده باشد. برعلاوه موارد ذکر شده‌ی فوق، با تغذیه اطفال از طریق شیر مادر، ما محیطی عاری از زباله‌هایی که در اثر استفاده از شیرهای خشک به وجود می‌آیند را نیز تجربه خواهیم کرد.
نتیجه‌گیری
با توجه به کاهش ارقام مربوط به شیردهی در سالیان اخیر در جهان و افغانستان و اهمیت شناسایی و به کارگیری راه‌کارهای موفقیت در برقراری، تداوم و ترویج شیردهی و مهم‌تر از آن‌ها انعکاس اهمیت مفهوم تغذیه با شیر مادر در قرآن کتاب آسمانی مسلمانان و منابع اسلامی، منطقی است که این مسأله مورد توجه ویژه مادران، خانواده‌ها، جوامع انسانی و به خصوص کسانی که در حوزه صحی فعالیت می‌کنند قرار گیرد. به یاد داشته باشیم که تغذیه با شیر مادر برقرار‌کننده مساوات و عدالت میان کودکان است و تغذیه با شیر مادر تنها روشی است که موجب می‌شود تمامی کودکان با هر زمینه‌ی فرهنگی، اجتماعی و اقتصادی، زنده‌گی سالمی را شروع کنند. مردان به عنوان پدران و همسران در برنامه‌ی ترویج تغذیه با شیر مادر، اثرگذار اند. پدران می‌توانند با حضور بیشتر در منزل و کمک به مادران در انجام کارهای معمول به این امر کمک کنند. هم‌چنین پدران می‌توانند با توجه‌کردن به نیازهای مادران و حمایت عاطفی از آن‌ها، سبب موفقیت مادران در تغذیه کودک و تداوم شیردهی شوند. در اخیر، نظر به منحصر به فرد بودن و بدون جای‌گزین‌بودن شیر مادر، می‌توان نتیجه گرفت که شیردهی و تغذیه انحصاری تا سن شش‌ماهه‌گی، اهمیت به‌سزایی دارد که متضمن بقای سلامت روحی، جسمی و ذهنی کودکان، مادران، خانواده‌ها و جوامع می‌باشد.
منبع: روزنامه هشت صبح
