روز جهانی آزادی مطبوعات؛ از دشواری کار خبرنگاری تا محدودیت‌های طالبانی
آی‌نور سعیدپور
امروز سوم ماه می سال ۲۰۲۴ برابر با روز جهانی آزادی مطبوعات است. این روز در حالی بزرگ‌داشت می‌شود که رسانه‌ها در افغانستان پس از ۲۰ سال تلاش و تکاپوی چشم‌گیر درعرصه‌ی آزادی بیان و اطلاع‌رسانی، اکنون طالبان بر دهان آزادی بیان مُهر سکوت و سیاهی زده است. کارمندان رسانه‌یی به‌ویژه خبرنگاران زن با عدم دست‌رسی به اطلاعات، تهدید، توهین، تحقیر و تبعیض جنسیتی روبه‌رو اند.
٭نرگس. خبرنگاری از زون غرب به مناسبت روز جهانی آزادی مطبوعات می‌گوید که رسانه‌ها در حاکمیت طالبان در فضایی اسف‌باری به‌سر میبرد. “هرچند روز آزادی مطبوعات فرا می‌رسد؛ اما پس از گذشت نزدیک به سه سال، آزادی مطبوعات به معنی واقعی آن در کشور وجود ندارد.”
او، که تجربه‌ی کار رسانه‌ای در حاکمیت طالبان را دارد؛ در جریان کارش با تبعیض جنسیتی شدیدی از سوی این گروه مواجه است. به گفته‌ی نرگس آزادی مطبوعاتی در حاکمیت طالبان وجود ندارد و این گروه از رسانه‌ها به عنوان ابزاری به نفع خودشان استفاده می‌کنند.
نرگس در مورد تجربه‌ی کاری‌اش در حاکمیت طالبان می‌گوید که آنان به عنوان زن، اجازه‌ی حضور در کنفرانس‌های مطبوعاتی، تهیه‌ی گزارش‌های شهری و حتا حق انتخاب لباس را در جریان اجرایی برنامه‌های تلویزیونی ندارند.
اما نرگس علاوه بر این‌که به‌عنوان یک خبرنگار با چالش‌های مختلف مواجه است؛ به عنوان یک زن نیز از محدودیت‌های طالبان متاثر است.
نرگس می‌گوید که آنان در جریان کارشان با کم‌بود منابع مردمی و رسمی روبه‌رو اند. از سوی دیگر مردم نیز از مصاحبه‌کردن با رسانه‌ها و یک خبرنگار زن می‌ترسند. “سرکوب طالبان از یک‌سو و از سوی دیگر ترس مردم و سنت‌های حاکم باعث می‌شود تا منابع سکوت کنند. خبرنگاران نیز با محافظه‌کاری تلاش می‌کنند به کار شان ادامه دهند.”
٭مریم، خبرنگاری دیگر از کابل می‌گوید که ترس، تهدید و خشونت طالبان در برابر مردم و رسانه‌ها باعث شده است که آنان به‌ویژه زنان در برابر هر نوع خشونتی سکوت کند.
وی، می‌افزاید که طالبان نیز کنترول شدیدی بر محتوای رسانه‌ی دارد و اجازه‌ی نشر هیچ‌نوع محتوای که در برابر آنان باشد را نمی‌دهد. به گفته‌ی او، خبرنگاران نیز از ترس بازداشت و زندانی شدن نمی‌تواند موضوع‌های نقض حقوق بشری به‌ویژه موضوع‌های مربوط به زنان را که از سوی این گروه و افراد وابسته به آنان رخ می‌دهد را مستند و رسانه‌ی کند.
مریم با اظهار تاسف از وضعیت آزادی بیان می‌گوید که آنان در وضعیت کنونی فقط می‌خواهند که حضور شان را در کار رسانه‌ای و اجتماع حفظ کنند.
طالبان، پس از به‌دست گرفتن قدرت رسانه‌ها را به‌شدت محدود کرده و بر خبرنگاران به‌ویژه خبرنگاران زن قانون‌های سخت‌گیرانه‌ی وضع کرده‌اند.
این گروه زنان را در رسانه‌ها مجبور به پیروی از پوشش اجباری خودشان چون استفاده از ماسک، لباس‌ها به رنگ تاریک و منع حضور آنان در برنامه‌های رسمی و کنفرانس‌های مطبوعاتی کرده است.
این گروه هم‌چنان برقراری تماس تلفنی زنان به خبرنگاران مرد را ممنوع کرده است. در هفته‌ی پیش، مرکز خبرنگاران گزارش داد که این گروه در ولایت خوست سه خبرنگار را به جرم پاسخ به تماس تلفنی زنان در برنامه‌ی زنده بازداشت و زندانی کرده است.
این گروه هم‌چنان پخش صدای زنان در تبلیغات رسانه‌ی را نیز ممنوع کرده است. هم‌چنان اجرای برنامه‌ها توسط گرداننده‌ی زن و مرد به گونه‌ی هم زمان را در رسانه‌های دیداری و شنیداری ممنوع کرده‌اند. برنامه‌ها و حتا مهمانان نیز در برنامه‌های رسانه‌یی بر اساس تفکیک جنسیتی صورت می‌گیرد.
خبرنگاران گم‌نام برای آزادی بیان
در وضعیتی که رسانه‌های داخلی و خبرنگاران با سانسور شدید مواجه است، شماری از خبرنگاران به‌گونه‌ی مخفیانه با شماری از رسانه‌های که بیرون از کشور فعالیت دارند، هم‌کاری می‌کنند.
٭نورا، خبرنگاری‌ست که در یکی از ولایت‌های مرکزی با آگاهی از پیامدهای کارش؛ با ترس، خطر بازداشت و زندانی شدن در افغانستان کار می‌کند. وی، می‌گوید که می‌خواهد صدای خفه‌شدگان در حاکمیت طالبان باشد.
نورا به‌خاطر تعهدی که به حرفه‌اش دارد، برای آزادی بیان، بیان واقعیت و حقیقت‌های پوشیده در سایه‌ی سانسور رسانه‌ی؛ تصمیم گرفته که ریسک بزرگی بر عهده گرفته و خلاف میان طالبان قلم‌اش بزند.
این خبرنگار می‌گوید که طالبان به‌نحوه‌ی که او کار می‌کند کاملا مخالف است؛ زیرا آن‌ها به خبرنگاران اجازه‌ی انتقاد و باز نشر “جنایت‌ها” و نقض حقوق بشری را نمی‌دهد.
نورا می‌گوید که بسیاری از خبرنگاران به‌ویژه روزنامه‌نگاران زن، مجبور شده‌اند که وظیفه‌ی شان را ترک کنند. او می‌افزاید که خبرنگاران مجبور اند به‌جای انعکاس واقعیت‌ها، به نفع طالبان و برای منافع این گروه کار کنند.
افغانستان یکی از خطرناک‌ترین کشورها برای خبرنگاران
محدودیت‌های روز افزون بر آزادی بیان و خبرنگاران باعث شده است که افغانستان در جمع پنج کشور خطرناک برای خبرنگاران قرار گیرد.
گزارش‌گران بدون مرز (RSF) تازه‌ترین رده‌بندی از وضعیت آزادی رسانه‌ها در جهان را اعلام کرد.
در این رتبه‌بندی، از میان ۱۸۰ کشور، افغانستان در میان یکی از خطرناک‌ترین کشورها برای خبرنگاری شناخته شده و از جایگاه ۱۵۲ به رده ۱۷۸ سقوط کرده است.
رتبه‌بندی آزادی رسانه‌ها در سال ۲۰۲۴ نشان می‌دهد که افغانستان در جدول آزادی بیان گزارش‌گران بدون مرز سقوط چشم‌گیری داشته است. افغانستان به این ترتیب در میان پنج کشور خطرناک جهان برای روزنامه‌نگاری قرار گرفته است.
تشدید محدودیت‌ها بر رسانه‌ها در یک سال گذشته
مرکز خبرنگاران افغانستان، به مناسبت سوم می «روز جهانی آزادی مطبوعات» نتایج یافته‌های خود، در مورد وضعیت آزادی رسانه‌ها در یک سال اخیر را نشر کرد. بر اساس آمار این مرکز، در یک سال گذشته، ۱۳۶ رویداد نقض آزادی رسانه‌ها و خبرنگاران به‌شمول تهدید و بازداشت را ثبت کرده است.
این مرکز از تشدید محدودیت‌ها بر رسانه‌ها و خبرنگاران آزاد در افغانستان نیز ابراز نگرانی کرده و نسبت به پیامدهای ادامه‌ی این روند هشدار داده است.
بر اساس یافته‌های مرکز خبرنگاران از ماه می سال گذشته تاکنون نسبت به مدت زمان مشابه سال پیش، رسانه‌ها و خبرنگاران در افغانستان با محدودیت‌های بیش‌تری مواجه بوده‌اند و حقوق آنان به شکل گسترده‌تری نقض شده است.
در گزارش مرکز خبرنگاران آمده است که طالبان تاکنون دست‌کم ۱۷ دستورالعمل رسانه‌ای صادر کرده‌اند که شامل محدودیت کار زنان در رسانه‌ها، وضع محدودیت بر چگونگی تهیه و نشر مطالب، منع پوشش اعتراض‌ها، ممنوعیت پخش برنامه‌های رادیو و تلویزیون‌های خارجی از طریق رسانه‌های داخلی و ممنوعیت نقد مقام‌های طالبان می‌شود.
در بخشی از این گزارش آمده است که مقام‌های محلی طالبان، دستورهای از جمله منع نشر صدای زنان از طریق رسانه‌ها در هلمند، منع عکاسی و گفت‌وگوی تصویری مسوولان محلی با رسانه‌ها در قندهار و ممنوعیت تماس تلفنی زنان با رسانه‌ها در خوست را صادر کرده‌اند.
به گفته‌ی مرکز خبرنگاران افغانستان، رسانه‌ها یا خبرنگارانی که این دستورها را نادیده گرفتند، زندانی و تهدید شده و با اقدام‌های تنبیهی از جمله منع فعالیت موقت یا دایمی مواجه شده‌اند.
مرکز خبرنگاران در طی ۱۲ ماه گذشته، دست‌کم ۱۳۶ رویداد نقض آزادی رسانه‌ها و خبرنگاران به شمول ۷۲ مورد تهدید و۶۴ مورد نقض آزادی خبرنگاران را ثبت کرده است.
از سوی دیگر ماریو کریفو، سخن‌گوی سفارت امریکا برای افغانستان، نیز در بیانیه‌ای به مناسبت روز آزادی مطبوعات گفته که ممنوعیت کار زنان در حرفه‌ی روزنامه‌نگاری، سبب شده تا فضای کار رسانه‌ای در افغانستان بیش‌از‌پیش به وضعیت ناامید‌کننده‌تری تبدیل شود.
آقای کریفو، هم‌چنان از وضعیت خبرنگاران زن در کشور، ابزار نگرانی کرده و گفته که حضور زنان در رسانه‌های افغانستان نیز کاهش یافته است.
از سوی هم بخش زنان سازمان ملل متحد، گفته که ۸۰ درصد از زنان خبرنگار در افغانستان به‌دلیل محدودیت‌ها، آزار و اذیت و ارعاب مجبور به توقف کار شده‌اند.
این نهاد سازمان ملل متهد، هم‌چنان گفته که آنان در روز جهانی آزادی مطبوعات، به حمایت از ابتکارات رسانه‌ای و روزنامه‌نگاران زن که برای پیش‌برد حقوق زنان و برابری جنسیتی تلاش می‌کنند، ادامه می‌دهند.
رزا اوتنبایوا، نماینده‌ی ویژه‌ی دبیرکل سازمان ملل متحد برای افغانستان، در روز جهانی آزادی مطبوعات، بر اهمیت حضور خبرنگاران زن افغانستانی، بحث‌های مربوط به آزادی بیان و رسانه‌ای تاکید کرد.
پاسخ طالبان در مورد وضعیت رسانه‌ها
طالبان، در نزدیک به سه سال گذشته باوجود سرکوب آزادی‌های اساسی شهروندان و سلب حقوق شان به‌شمول حق آزادی بیان؛ اما هیچ یک از گزارش‌ها مبنی بر سانسور رسانه‌ها را نمی‌پذیرند.
در جدیدترین ذبیح‌الله مجاهد، سخن‌گوی ارشد طالبان در واکنش به گزارش یوناما گفته است که همه‌ی رسانه‌ها در افغانستان در فعالیت و نشرات شان آزاد استند.
آقای مجاهد، هم‌چنان مدعی شد که حتا رسانه‌ها می‌تواند هر نقد و انتقادی را به‌گونه‌ی آزادانه مطرح کرده و گزارش دهند.
عبدالمتین قانع سخن‌گوی وزارت امور داخله‌ی طالبان نیز در همایشی که از سوی کمیته‌ی مصئونیت خبرنگاران در کابل به مناسبت روز آزادی مطبوعات برگزار شده بود، گفت که آنان متعهد بر رعایت آزادی بیان است؛ اما گفته‌ی وی آزادی بیان باید از دید اسلام تعریف شود.
راستی‌آزمایی ادعاهای طالبان
در حالی‌که سخن‌گوی طالبان مدعی بر فعالیت آزاد رسانه‌هاست؛ اما افغانستان در شاخص جهانی آزادی مطبوعات در سال ۲۰۲۴، با سقوط ۲۶ پله‌ای در جایگاه ۱۷۸ قرار گرفته است.
این رده‌بندی امروز از سوی سازمان گزارش‌گران بدون مرز منتشر شد.
براساس این رده‌بندی، افغانستان در سال ۲۰۲۴ از میان ۱۸۰ کشور جهان با ۱۹.۹ امتیاز و سقوط ۲۶ پله‌ای نسبت به سال گذشته، در جایگاه ۱۷۸ قرار گرفته است.
افغانستان اکنون نظر به بررسی این سازمان یکی از پنج کشور خطرناک برای خبرنگاران است.
طالبان در حالی مدعی بر فعالیت آزاد رسانه‌هاست که مرکز خبرنگاران اعلام کرد که طالبان دست‌کم ۱۷ فرمان و دستور به‌منظور محدود کردن فعالیت رسانه‌ها صادر کرده است.
هم‌چنان فرماندهان محلی طالبان و افراد وابسته به این گروه در بعضی ولایت‌های کشور دستورهای جداگانه بر رسانه‌ها صادر کرده است. طوری که در خوست تماس تلفنی زنان با رسانه‌ها را ممنوع کرده و در هلمند هم‌چنان کار زنان در رسانه‌ها را ممنوع کرده است.
ذبیح‌الله مجاهد، سخن‌گوی طالبان مدعی است که خبرنگاران حتا می‌تواند نقد و انتقادها را آزادنه گزارش دهد؛ در حالی‌که آمار مرکز خبرنگاران افغانستان نشان می‌دهد که در طی ۱۲ ماه گذشته، دست‌کم ۱۳۶ رویداد نقض آزادی رسانه‌ها و خبرنگاران به شمول ۷۲ مورد تهدید و۶۴ مورد نقض آزادی خبرنگاران را ثبت کرده است.
