طالبان در توییتر: نگاهی به کارزار هشتگ #فدایان

هادی صفری و فیصل کریمی

پژوهشگران انستیتوت تحقیقات و مطالعات رسانه‌ای افغانستان

پس از کارزار اخیر توییتری کاربران افغانستانی عمدتاً هزاره در ترند کردن چندبارهء هشتگ StopHazaraGenocide# در توییتر، طالبان با راه اندازی کارزارهای تویتری به مقابلهء رسانه‌ای برخاست. هشتگ #فدایان با بیش از ۳۵ هزار توییت و ریتوییت واکنش نسبتاً سازمان‌یافتهء طالبان به این کارزار توییتری بود.

این اولین بار نیست که طالبان از توییتر برای پروپاگاندا استفاده کرده است. وینسنت برناتیس هشت سال پیش در مقاله‌ای تحت عنوان “طالبان و توییتر” گزارشدهی تاکتیکی و پیام رسانی راهبردی” نمونه‌هایی از تلاش‌های طالبان و طرفداران آنان برای انتشار خبرهای نادرست و ارائهء تصویری غرض‌ورزانه از واقعیت برای مخاطبان غربی را بررسی کرده است. اما راه‌اندازی یک کمپین توییتری با هشتگی مشخص در سال‌های اخیر تازگی دارد.

محتوا کارزار #فدایان

توییت‌های منتشرشده با هشتگ #فدایان عمدتا با هدف گرامیداشت کشته‌شدگان طالبان نوشته شده‌اند. کسانی که بیشتر در انجام حملات انتحاری و استشهادی در برابر نیروهای امنیتی افغانستان و نیروهای خارجی در بیست سال پسین کشته شده بودند. بسیاری از این توییت‌ها شامل تصویری از یکی از عوامل مقتول طالبان و جملاتی در بیان فضائل اخلاقی، نوشته‌ای خاطره‌گونه از سرگذشت یا روایتی از داستان انتحار او هستند. با توجه به همزمانی با کارزار توییتری گستردهء StopHazaraGenocide#، به نظر می‌رسد مشارکت‌کنندگان کارزار #فدایان سعی دارند تصویری را که از عوامل طالبان به عنوان قاتلان مردم بی‌گناه افغانستان در توییتر ترسیم شده است حداقل در میان طرفداران خودشان ترمیم کنند و مبارزان طالبان را به عنوان “مجاهدین علیه خارجی‌های اشغالگر و شهدای راه آزادی” حملات شورشگری و مسلحانه خود را “جهاد مقدس”  و کشته شده گان خود را “جنتیان” معرفی کنند. کشته‌شدگان طالبان در یکی از اولین توییت‌های این کارزار به عنوان «آنهایی که هیچ‌گاه از فداکاری در راه آزادی این کشور دریغ نکردند» توصیف شده‌اند. توییت دیگری یادآوری «فداکاری‌های» «شهدای اسلام آزادی و تازه کردن کارنامه‌هایشان ما را به اصل متوجه می‌سازند و ما را از غفلت نجات می‌دهند».

واژه‌های مرتبط با مفهوم شهادت (از جمله شهید، استشهاد، استشهادی و قربانی)، تأکید بر نقش هدف والا (کلماتی مانند اسلامی، اسلام، امت، تعالی و افغانستان) و تقدیس انتحارکنندگان و تشکر از آن‌ها (کلماتی مانند اتل و برکت) از رایج‌ترین عبارات استفاده‌شده در این توییت‌ها هستند.

محبوب‌ترین توییت‌ها

«آیا خارجی‌ها هستند؟» نقل قولی از بدرالدین حقانی، پسر جلال‌الدین حقانی و از فرماندهان ارشد شبکهء حقانی، به همراه فیلمی از نظارت تلفنی او بر یک عملیات تروریستی، محتوای ده‌ها توییت را تشکیل می‌دهد. یکی از این توییت‌ها از قاری سعید خوستی با نزدیک به سیصد بازنشر و بیش از هزار و ششصد لایک از پربازنشرترین توییت‌های کارزار #فدایان بود:

“خارجیان شته کنه؟ بدرالشهداء شهید حافظ بدرالدین حقاني تقبله الله #فدایان”

توییت دیگری از عبدالله ریحان با توضیح بیشتری دربارهء همین واقعه با بیش از دویست بازنشر و بیش از هزار لایک از دیگر توییت‌های پربازنشر بود:

شهید بدرالدین انټر کانټیننټل استشهادیانو ته: بهرنیان شته؟ فدایي: هو شته بېخي ډیر دي کوټو کې پټ دي. بدرالدین: کوټې په نارنجکو پسې وولئ ماتې کړئ او ژر ژر یې ووژنئ وخت مه ضایعه کوئ. استشهادي، بېغمه شه یو به هم ژوندئ نه پاتې کیږي. دا ددوی سرښیندې وې چې نن مونږ ازاد ګرځو. #فدایان

توییت عکاس ژمن با مضمون «پس از انتظاری طولانی به آغوش رحمت خدا می رود!» با بیش از ۱۵۰ بازنشر و ۷۰۰ لایک از دیگر توییت‌های محبوب بود:

پس له ډېره انتظاره ځي د خدای د رحمت غېږ ته! #فدایان

توییت راضیه سادات منگل با این مضمون که «عامل انتحاری برای آزادی کشور خود را تکه‌تکه می کند» با بیش از ۱۵۰ بازنشر و ۸۰۰ لایک یکی دیگر از توییت‌های محبوب بود:

ما فکر کاوه چې د ځانمرګي برید کوونکي ته به پیچکاري کوي خو نن مي دا ویډیو ولیدله واقعیت چې د وطن د ازادي لپاره يئ ځانونه ټوټه ټوټه کول ځانمرګی څخه يئ واوري. خپلي مور ته څه پيغام لرې. ولا چي ژړا راغله😭 #فدايان

توییت نصرت‌الله نصرت دربارهء پدرش که یک عامل انتحاری بوده است بیش از ۱۵۰۰ لایک دریافت کرد:

زما پلار هم دې اسلامي نظام لپاره ځان په استشهادي برید ڪې ځان ټوټې ڪړلو او موږ یې یوازي الله ج دې ته وسپارلو نن الحمدالله سپیڅلی امارت قایم دی په افغانستان باندې دغه دغو فدایانو شهیدانو دې وینو برڪت وه تر ټولو لومړۍ فدایی زما پلار ڪړي دغه نظام لپاره موږ یتیمان شوي یو😭 #فدایان

توییت تکبیرالله دربارهء حمایت از این کارزار توییتری نیز با بیش از ۱۵۰۰ لایک توییتی محبوب بود:

نن به ان شاءالله د #فدايانو تر هشتاګ بی لایکه تیر نشم….. #فدايان

نن به ان شاءالله د #فدايانو تر هشتاګ بی لایکه تیر نشم…..#فدايان pic.twitter.com/2Fb0ABZi0d

— Takbeer_ullah(تکبیر اللّٰه) (@samim_badri) October 18, 2022

لازم به ذکر است عمدهء توییت‌های محبوب این کارزار به دلیل ترویج خشونت توسط توییتر حذف شده‌اند یا حساب کاربری نویسندهء آن‌ها تعلیق شده است.

تحلیل زمانی

سابقهء استفاده از هشتگ #فدایان در توییتر به سال ۲۰۱۶ باز می‌گردد. با این حال، کارزار توییتری حول این هشتگ از ساعت ۱۹:۴۴ روز ۱۷ اکتبر ۲۰۲۱ به وقت افغانستان آغاز شد. به نظر می‌رسد کاربری به نام هدایت‌الله هدایت آغازگر این کازرار بوده است. هدایت در توییت‌هایی به زبان‌های پشتو و انگلیسی هدف این کارزار را «تجلیل از فداکاری شهدا» اعلام می‌نماید و می‌افزاید: «به روز کردن یاد و خاطره و دستاوردهای شهدای راه اسلام و آزادی ما را به اصل می رساند و از غفلت نجات می دهد شما هم به مسئولیت خود عمل کنید.»

د اسلام او آزادۍ د لارې د سرښندویانو د یاد او کارنامو تازه کول موږ اصل ته متوجې کوي او له غفلت مو ژغوري، په همدې مناسبت سهار قلموال وروڼه د شهید ابودجانه تقبله‌الله او د صف د نورو شهیدانو یاد او کارنامې تر ټاکل هشتاګ لاندې رانغاړي، تاسو هم خپل مسؤلیت اداء کړئ. #فدایان

Remembering our heroes who sacrificed themselves for blessing us freedom, the ones who never hesitated sacrificing themselves for the freedom of this country, for their sake the penmen have decided to run a hashtag of #فدايان to praise the sacrifices of the martyrs. #فدايان

اوج این کارزار با نزدیک به ۱۳ هزار و پنجصد توییت در روز ۱۸ اکتبر ۲۰۲۱ شکل می‌گیرد. در ۱۲ ظهر این روز بیش از هزار توییت در یک ساعت منتشر شده است.

تعداد توییت‌های منتشرشده در هر روز در ابتدای صبح به زمان محلی افزایش می‌یابند و با فرا رسیدن شب در افغانستان به شکل قابل‌ملاحظه‌ای از تعداد آن‌ها کاسته می‌شود. بر این اساس می‌توان گفت احتمالاً عمدهء این توییت‌ها از داخل افغانستان و نیز پاکستان منتشر شده‌اند.

بررسی‌های آماری

از ابتدای این کارزار تا پایان روز ۱۹ اکتوبر (به وقت افغانستان) نزدیک به ۱۵ هزار و ششصد توییت از بیش از دو هزار و سیصد کاربر در این کارزار منتشر شده است. با افزودن بازنشرها و ریتوییت‌ها، مشخص می‌شود که این کارزار شامل بیش از ۳۷ هزار و سیصد توییت و ریتوییت شده است که بیش از ۱۸۳ هزار و سیصد بار لایک شده‌اند. بیش از چهار هزار و دویست کاربر در تولید محتوا و انتشار این کارزار مشارکت کرده‌اند و با احتساب لایک‌ها، بیش از سیزده هزار کاربر از آن حمایت کرده‌اند.

بیش از نیمی از توییت‌های منتشرشده به زبان پشتو نوشته شده‌اند. نزدیک به چهار هزار توییت فقط شامل هشتگ بوده‌اند و متن اضافه‌ای نداشته‌اند. این مسئله نیز نشان می‌دهد این کارزار بر درون افغانستان متمرکز بوده است. زبان‌های فارسی، انگلیسی، عربی و اردو نیز از دیگر زبان‌های استفاده‌شده در نگارش توییت‌های این کارزار بوده‌اند.

یک نکتهء قابل توجه در این کارزار استفادهء فراوان از تصاویر و ویدیوهاست. اغلب توییت‌ها شامل تصویر یا ویدیویی از یک مبارز طالبان و نوشته‌ای دربارهء او بوده است. بیش از نیمی از توییت‌های جمع‌آوری‌شده شامل تصویر یا ویدیو بوده‌اند.

اکثریت مطلق توییت‌های منتشرشده یا بازنشرشده از طریق موبایل و سیستم‌عامل اندروید نوشته شده‌اند.

زمان ساخت حساب کاربری منتشرکننده یا بازنشرکنندهء توییت‌هایی با هشتگ #فدایان که حداقل یک بار بازنشر یافته‌اند

از بین یک نمونهء ۲۶۵۶ تایی از حساب‌های منتشرکننده یا بازنشرکنندهء توییت‌هایی که حداقل یک بار ریتوییت شده‌اند، بیش از ۵۷٪ کاربران حساب‌هایی ساخته‌شده در سال ۲۰۲۱ داشته‌اند. تصور می‌شود این سهم برای تمام توییت‌های منتشرشده حتی بیشتر از این مقدار باشد. این مسئله نشان می‌دهد که پس از به قدرت رسیدن دوباره طالبان، توجه اعضای طالبان به تازگی به توییتر جلب شده است و احتمالاً در آینده بیش از این شاهد کارزارهای توییتری و پروپاگاندای آن‌ها خواهیم بود

از بین توییت‌هایی که هم ریتوییت و هم لایک شده‌اند، میانگین نسبت لایک به ریتوییت ۷٫۴۹ و میانهء این نسبت ۵٫۰ بوده است. این نسبت نشان می‌دهد کارزار چندان سازمان‌یافته نبوده است و کاربران واقعی در گسترش آن موؤثر بوده‌اند، هرچند برای گسرتش آن تبلیغ شده است و کارزاری هدفمند بوده است.

تحلیل شبکه

با توجه به شبکهء لایک‌ها و ریتوییت‌های توییت‌های منتشرشده در کارزار #فدایان می‌توان گفت اکثر توییت‌ها در یک اجتماع نسبتاً متمرکز و یکدست از کاربران پشتوزبان منتشر شده اند و تأثیر خاصی بیرون از شبکهء طرفداران طالبان نداشته‌اند. عمدهء توییت‌های مهم فارسی نیز در حاشیهء همین اجتماع قرار گرفته‌اند. سه اجتماع کوچک‌تر عربی، انگلیسی و اردو نیز وجود دارد که اعضای زیادی ندارند. اجتماع اردو عمدتاً از کاربران پاکستانی تشکیل شده است و کاربران ساکن آمریکا نیز نقشی مؤثر در اجتماع انگلیسی داشته‌اند.

لازم به ذکر است با توجه به تعلیق شدن بسیاری از حساب‌های کاربری مشارکت‌کننده در این هشتگ از جمله منتشرکنندگان اکثر توییت‌های محبوب‌تر، شبکهء تحلیل‌شده کامل نیست و نام برخی از کاربران تأثیرگذار در آن دیده نمی‌شود.

جمع‌بندی

کارزار توییتری #فدایان یک کارزار هدفمند ولی نه‌چندان سازمان‌یافته از سمت طالبان برای اطمینان از آن بود که تصویر «شهید مجاهد» از کشته شده گان این گروه همچنان در بین طرفدارانشان تصویری معتبر است. استفاده از زبان پشتو و نیز الگوی زمانی انتشار توییت‌ها نشان می‌دهد کارزار مذکور عمدتاً از درون افغانستان و نواحی اطراف آن مدیریت شده است. با توجه به استفادهء فراوان از تصاویر و ویدیوها و تعداد بسیار زیاد توییت‌هایی که فقط حاوی هشتگ بودند به نظر می‌رسد اعضای کمپین‌های رسانه‌ای این گروه هنوز کاملاً با سازوکار کارزارهای توییتری آشنا نیستند. تعداد قابل توجه حساب‌های کاربری طرفدار طالبان و سهم بالای حساب‌های ساخته‌شده در سال جاری نشان‌گر آن است که باید در آینده نیز انتظار کارزارهای رسانه‌ای دیگری را از سمت طالبان و طرفدارانشان در رسانه‌ی اجتماعی توییتر داشته باشیم.