اطلاع‌رسانی از ویروس کرونا چگونه باید باشد؟
این روزها نگرانی و وحشت بی‌پیشینه‌ای در پی انتشار خبر پیدایش ویروس جدید کرونا در افغانستان به میان آمده است. پس از تایید یک مورد مثبت کروناویروس و قرنطین شدن هشت مورد مشکوک، افکار عمومی در جامعه‌ی هرات درگیر یک بحران واقعی و تازه شد و وزارت صحت عامه هم حالت اضطرار را در این ولایت اعلام کرد. این شرایط بحرانی، همه‌ی نگاه‌ها را به سوی نقش رسانهها و مدیریت ارتباطات بحران حکومت در بحران‌زدایی معطوف کرده، اما متأسفانه اطلاع‌رسانی از شیوع این ویروس، شفاف، به موقع و واقع‌بینانه نیست. فضای رسانه‌های اجتماعی هم پر شده است از اطلاعات نادرست و تایید نشده در مورد ویروس کرونا که از سوی کاربران رسانه‌های اجتماعی و منابع غیررسمی منتشر می‌شود. این روزها، همه خبرنگار شده‌اند؛ از والی و نماینده مجلس گرفته تا پزشک، مهندس و حتا عموم مردم. همه دوست دارند تا اول خبر را نشر کنند و این غیر‌حرفه‌ای است. بسیاری از خبرنگاران و رسانه‌های جریان اصلی هم، در پوشش خبرهای مربوط به شیوع کروناویروس در هرات، درگیر هیجان شدند و با بی‌دقتی و اتکا بر منابع غیرموثق، اطلاع‌رسانی حرفه‌ای‌شان در شرایط بحران را زیر پرسش برد و سبب افزایش نگرانی، ترس و اضطراب در بین افکار عمومی گردید.
دانستن حق مردم است!
بر بنیاد قانون دسترسی به اطلاعات، همه‌ی شهروندان حق دارند تا اطلاعات دقیق و کامل مربوط به کرونا را دریافت کنند. طبق همین قانون، اگر مقام‌های مسوول، اطلاعات را به موقع منتشر نکنند، مرتکب تخلف شده‌اند. در شرایط بحرانی که مردم نیازمند شدید اطلاعات به‌روز و لحظه‌ای هستند، مقامات و مسوولان باصلاحیت و درگیر در موضوع کروناویروس، نباید ساکت باشند؛ چون ساکت بودن آن‌ها سبب می‌شود تا شایعات توسط گروه‌های مختلف مردمی در رسانه‌های اجتماعی، دست به دست شود. اگر شهروندان هم می‌خواهند اطلاع‌رسانی کنند، پیش از انتشار هرچیزی باید با تحقیق، تفکر انتقادی و افزایش سواد سلامت خود، این کار را انجام دهند.
از سوی دیگر خوش‌باوری مردم که برآیند سطح پایین سواد رسانه‌ای‌شان است، نیز در شرایط بحرانی به مشکل اطلاع‌رسانی ناموثق افزوده است. بسیاری از کاربران رسانه‌های اجتماعی، حتا کاربرانی با سطح تحصیلات و سمت‌های شغلی بالا، همه چیز را باور می‌کنند و بدون درنگ، آن را در رسانه‌های اجتماعی نیز منتشر می‌کنند. در حالی که در چنین شرایط حساس و بحرانی باید صبر کرد تا منابع موثق و باصلاحیت درگیر کروناویروس اظهار نظر کنند. تردیدی نیست که بزرگ‌ترین سلاح در برابر کروناویروس، آگاهی و مشارکت اجتماعی برای مراقبت از خود است، اما این آگاهی باید از طریق منابع باصلاحیت و مسوول مثل رسانهها و یا صفحات رسمی نهادهای درگیر در رویداد صورت گیرد تا افکار عمومی پریشان نشود.
اکنون که کروناویروس در کشورمان شیوع یافته، باید مراقب انتشار خبرهای جعلی، شایعات، بزرگ‌نمایی و برجسته‌سازی خبرهای مرتبط با کروناویروس بود. در چنین شرایطی، اطلاع‌رسانی درست، سریع و جامع برای آگاهی مردم بیش از هر زمان دیگری اهمیت دارد و باید در دستور کار رسانهها و روابط عمومی بحران قرار گیرد.
رسانهها و رویکردهای برخورد با بحران
رسانهها در سه مرحله‌ی پیش از بحران، حین بحران و بعد از بحران نقش‌ها و رسالت‌هایی دارند که باید ایفا کنند. رسانهها پیش از وقوع بحران، با راهبرد فعال اطلاع‌رسانی، به مردم و مسوولان آموزش بدهند و تلاش کنند تا جلو بحران را بگیرند، به ویژه بحران‌هایی که قابل پیش‌بینی است. در شرایط بحرانی، رسانه‌های حرفه‌ای در آرایش اتاق خبر خود، باید میز ویژه‌ی پوشش بحران ایجاد کنند تا در واکنش به هر بحرانی، آماده‌گی لازم را داشته باشند. در عین حال آموزش‌های لازم پوشش و مدیریت رسانه‌ای بحران را به خبرنگاران و کارمندان خود بدهند و امکانات لازم را آماده کنند؛ چون در هنگامه‌ی بحران، مراجعه‌ی مردم به رسانهها بیش از هر زمان دیگری است. رسانهها با اطلاع‌رسانی و آگاهی‌دهی از بحران و نیز فشار بر مقامات برای پاسخگویی، می‌توانند تا حدودی از بحران جلوگیری کنند و یا این‌که میزان خسارات و آسیب‌ها را کاهش دهند. در شرایطی که مردم نیاز شدید به اطلاعات تازه و دقیق در مورد بحران دارند و رسانهها و روابط عمومی بحران به موقع اطلاع‌رسانی نکنند، مردم به دنبال کانال‌های جای‌گزین و منابع غیررسمی برای دریافت خبرهای مورد نیازشان می‌روند.
میز واحد اطلاع‌رسانی در مورد کرونا
پیش از این‌که وزارت صحت عامه از تایید یک مورد مثبت کرونا خبر بدهد، والی هرات در صفحه فیس‌بوکش نوشت که نتیجه آزمایش هر سه مورد مشکوک به کرونا منفی است. والی هرات با آن‌که یک منبع رسمی خبر است، اما از نظر حرفه‌ای صلاحیت اظهار نظر در این مورد را ندارد. در این مورد باید منبع باصلاحیت درگیر در موضوع بررسی واقعات کرونا اظهار نظر کند. در همه‌ی کشورهای دنیا در شرایط بحرانی، تنها واحد ویژه‌ی مدیریت بحران حق و صلاحیت اطلاع‌رسانی دارد؛ چون نشر اطلاعات نادرست و غیرموثق، عواقب ناگواری از جمله تشویش، ترس، اضطراب و نگرانی افکار عمومی و نیز برهم ریختن نظر اجتماعی را در پی دارد.
در چنین شرایطی که کرونا در افغانستان شیوع یافته، باید مرجعیت اطلاع‌رسانی به وزارت صحت عامه و یا کمیته مدیریت ویروس کرونا داده شود. متأسفانه راهبرد مدیریت ارتباطات بحران در میان مسوولان و نهادهای دولتی افغانستان در بسا موارد سکوت است و تا مجبور نشوند، پاسخگویی به موقع و شفاف ندارند. بنابراین وزارت صحت عامه باید با تشکیل میز ارتباطات بحران، دقیق‌ترین، معتبرترین و کاملترین اطلاعات را به گونه‌ی سریع در اختیار مردم و رسانهها قرار دهد. در این صورت، مردم برای گرفتن اطلاعات و دریافت خبرهای مورد نیازشان به منابع غیررسمی و جای‌گزین مراجعه نخواهند کرد. از سوی دیگر در راهبرد اطلاع‌رسانی از شیوع ویروس کرونا، حکومت افغانستان باید یکی دو سخنگو بیش‌تر نداشته باشد تا از چندگانه‌گی، تضاد و تعارض در اطلاع‌رسانی و خبرها جلوگیری شود.
با این حال، رسانهها با قدرتی که دارند، می‌توانند با بزرگ‌نمایی یک رویداد، آن را به بحران تبدیل کنند و برعکس با کوچک‌نمایی یک پدیده‌ی دیگر، کاملاً یک موضوع را بی‌اهمیت جلوه دهند و محو کنند.
موضوع دیگر، اطلاع‌رسانی شفاف و واقع‌گرایانه در مورد بیماری خطرناک کروناویروس است که رسانهها می‌توانند از هر نوع ترس و نگرانی افکار عمومی جلوگیری کنند و بتوانند برای مدیریت بهتر این بحران کمک کنند. علاوه بر این، رسانهها برنامه‌های تحلیلی و آموزشی‌ای را پیرامون کروناویروس اختصاص دهند و تلاش کنند تا مردم را بیش‌تر در جریان آخرین اطلاعات مرتبط به شیوع این ویروس قرار دهند و سطح سواد سلامت مردم را بالا ببرند.
نویسنده: فیصل کریمی، استاد روزنامه‌نگاری در دانشگاه هرات
