خبرنگاران زن؛ امروزِ روشن در تهدید دیروز تاریک
تا دوهفته‌ی دیگر دور ششم گفت‌وگوهای صلح افغانستان در دوحه آغاز خواهد شد. دریک‌سو، فرستاده ویژۀ آمریکا بیش از هر زمان دیگری امیدوار به‌نظر می‌رسد. زلمی خلیل‌زاد، در فرجام پنجمین دور گفت‌وگوهای نفس‌گیر خود با طالبان گفت به “پیشرفت‌های مهمی” دست یافته است. در سوی دیگر، اینجا درافغانستان گروه‌های زیادی نگران به‌نظر می‌رسند.از جمله زنان وبه‌ویژه زنان روزنامه‌نگار. نگرانی زنان افغانستان از سر چیست؟ درنگاه اول دو دلیل کلیدی بیش از هر چیزی برجسته به‌نظر می‌رسد. اول؛ از فراز مذاکرات کنونی به نظر می‌رسد که ایالات متحده می‌‌پذیرد که طالبان جز‌ی از نظام سیاسی باشند. دوم؛ غیبت زنان درگفت‌وگوهای صلح با این گروه. زیرا زنان افغانستان و بانوان روزنامه‌نگار جایگاه خود را در اندیشه و نظام مورد پذیرش طالبان می‌دانند؛ یعنی زن تاریک‌تر از هر سیاهی. بنابر این، زنان افغانستان نگران هستند که حقوق و آزادی‌های را که آنها پس از سقوط گروه طالبان در سال ۲۰۰۱ بدست آورده‌اند، ممکن در نتیجه این گفت‌وگوها از دست بدهند و شاکی اند که صدای آنها دراین روند شنیده نمی‌شود. در ادامه به این پرسش بیشتر پاسخ خواهم داد که چرا زنان روزنامه‌نگار باید بیش از هر گروه دیگری نگران باشند. چندی پیش شماری از زنان خبرنگار درهرات گردهمایی را در اعتراض به این وضعیت به‌راه انداختند. آنان با شعار ” آتش جنگ را خاموش کن، اما خاکسترش را بالای نام من مریز” خواهان سهم زنان خبرنگار در روند صلح شدند.
گذشتۀ خاکستری
پیش از طالبان و در تاریخ روزنامه‌نگاری افغانستان، زنان سهم زیادی در مطبوعات افغانستان نداشتند. به‌گواهی تاریخ مثل بسیاری از عرصه‌های دیگر، روزنامه‌نگاری نیز در افغانستان بیشتر مردانه بوده است. با بررسی تاریخ روزنامه‌نگاری افغانستان هیچ‌گاهی به‌نتیجه مورد انتظار نمی‌رسیم. حتی در ده‌های دموکراسی. اما این به آن معنی نیست که زنان هیچ سهمی نداشته‌اند. ارشادالنسوان، نخستین نشریه ویژۀ زنان در سال 1300 خورشیدی در دوران حکومت‌داری امان الله خان در کابل منتشر شد. این نشریه با مدیریت اسما رسمیه و سردبیری روح افزا و تحت نظر ملکه ثریا همسر امان الله خان به نشر می‌رسید. بیشتر مطالب ارشاد النسوان که زیر نظر مسقیم ملکه ثریا همسر امان الله خان منتشر می شد، مطالب آموزشی برای زنان و دختران بود.اخبار زنان، آداب معاشرت زنان، آشپزی، خیاطی، تربیت کودک و خانه داری، مهم‌ترین مطالب این نشریه را تشکیل می‌داد.تاریخ ایجاد و نشر ارشادالنسوان، دال بر پشینۀ فعالیت روزنامه‌نگاری زنان در افغانستان می‌کند.
بنابراین، دراین دوران بود و نبود زنان روزنامه‌نگار مثل سرنوشت زنان افغانستان نیز در صد سال اخیر، فراز و فرودهای فراوانی داشته. نه سراسر نفی بوده و نه هم همیشه روشن، بلکه می‌توان این دوران را یک گذشته خاکستری نامید.
دیروز سیاه
مثل این‌روزها، 23 سال پیش نیز طالبان سرخط اصلی رسانه‌ها بود. گروهی با پرچم سفید که خود را امارت اسلامی میخواند، یکی پی دیگر ولایت‌های افغانستان را زیر حاکمیت خود در می‌آورد. دیری نگذشت که تقریبا بر کل افغانستان مسلط شد. از همین زمان دامن سیاهی هم نیز شروع به بازشدن کرد. این سیاهی همه جا را فراگرفت. اما سرنوشت زنان سیاه‌تر از هر چیزی دیگری شد. دروازه‌های مکتب‌ها و دانشگاه‌ها به‌روی زنان بسته شد. در شش سال سلطه طالبان در افغانستان، زنان نه تنها که حق تحصیل و کار در ادارات را نداشتند که حتی نمی‌توانستند بدون همراه شرعی ازخانه بیرون شوند زنان افغانستانی در این دوره از همه‌ی حقوق فردی و اجتماعی محروم بودند.اجرای احکامی چون سنگ‌سار، تازیانه زدن و پوشش اجباری در ملاء عام به وحشت شرایط زنان در آن زمان افزوده بود.
نشرات رسانه‌ها متوقف شد. طالبان هرنوع تصویر برداری از موجودات زنده را ممنوع کردند. حتی به دکانداران دستور داده شده بود تا تصاویر انسان و یا حیوان را که روی قوطی‌های اجناس تجارتی وجود دارد پاک کنند. تلویزیون، ویدیو و فیلم، وسایل موسیقی و حتی کامپیوتر از اجناس ممنوعه بشمار می‌رفت، زیرا امکان دیدن تصویر موجود ذیروح در کامپیوتر وجود داشت. ملا نورالدین ترابی، وزیر عدلیه طالبان، بخشی از وقت خود را صرف کنترل بایسکل‌هایی می‌کرد که هارن الکترونیک داشتند و صدایی شبیه به آهنگ موسیقی تولید می کردند و چنین وسایلی را می شکست. اگر از موتری نوار موسیقی بدست می آمد، مالک موتر ده روز زندانی می‌شد. درمیان سرنوشت سیاه زنان و روزگار تاریک روزنامه‌نگاری هیچ زنی حتا به روزنامه‌نگاری فکر هم نمی‌کرد. این دوران همان دیروز تاریک زنان روزنامه‌نگار درتاریخ مطبوعات افغانستان است.
امروز روشن
نزدیک به دو دهه پیش ورق برگشت. طالبان شکست خوردند. فصل تازه‌ای درافغانستان رقم خورد. صفحه تازه‌ای در زندگی زنان باز شد، بویژه زنان روزنامه‌نگار. ایجاد دانشکده‌های ژورنالیزم در دانشگاه‌های افغانستان، حمایت‌های قانونی و فضای باز رسانه‌ای سبب شد تا زنان زیادی به فعالیت‌های خبرنگاری روی آورند. در حال حاضر بر اساس آمارها حدود یکهزار و 694 زن در ده‌ها شبکه تلویزیونی، رادیویی و نشریات چاپی فعالیت دارند؛ حضور زنان در سطوح مدیریتی در رسانه‌ها دستاوردهای روزنامه‌نگاران زن در داخل و خارج از کشور از دید پنهان نیست؛ سیر صعودی حضور زنان در فعالیت‌های رسانه‌ای نمایانگر روز‌های روشنی است که پس از شب‌های تار به میان آمده است.
هر روز زنان در عرصه فعالیت‌های روزنامه‌نگاری دستاوردهای تازه‌ای دارند. درتازه‌ترین مورد، شکیلا ابراهیم‌خیل یک روزنامه‌نگار زن افغان به ارزشمندترین جایزه دست یافت؛ جایزه فعال حقوق بشر. همچنان دو بانو امسال تنها از هرات در جمع ده بهترین خبرنگار سال افغانستان شناخته شدند. این دستاوردها برای زنان افغان نه آسان به دست آمده است و نه بی‌بها. کمترین بها خون ده‌ها روزنامه‌نگار مرد و زنی است درطول این سال‌ها کشته شده اند. علی‌رغم مشکلات و چالشهای که زنان روزنامه‌نگار در حال حاضر با آن روبرواند؛ اما این دوران را می‌توان روشن‌ترین دوران تاریخ مطبوعات افغانستان دانست که زنان روزنامه‌نگار در آن نقش برجسته‌ای دارند.
زنان روزنامه‌نگار حق دارند نگران باشند
این‌روزها دوباره مثل 23 سال پیش، اخبار مربوط به گفت‌وگوهای صلح آمریکا با طالبان سرخط خبرهای رسانه‌ها است، دست‌کم درافغانستان. با داغ شدن بحث مذاکرات صلح با طالبان، بسیاری از جمله زنان در افغانستان با یادآوری خاطرات دوران حکومت طالبان، ابراز نگرانی می‌کنند که مبادا طالبان که پس از توافقات صلح و سهیم شدن در دولت، همان شرایطی را به میان بیاورند که در زمان امارت شان به میان آورده بود. به همین دلیل زنان از جمله زنان روزنامه‌نگار نیز این روزها آرامی ندارند و با راه‌اندازی تجمعات اعتراضی نگرانی شان از مذاکرات صلح ابراز می‌کنند. نگرانی زنان خبرنگار از این حیث قابل بحث است که حضور زنان در مذاکرات صلح اندک و هیچ زن خبرنگاری به نمایندگی از این گروه در مذاکرات صلح حضور ندارد؛ از طرفی هم نا مشخص بودن موضوع زنان در مذاکرات صلح نیز زنان خبرنگار را بیش از هر چیز دیگر نگران کرده است؛ نمایندگان طالبان در مذاکرات صلح گفتند که حقوق زنان، آزادی‌های مدنی و آزادی بیان را بر اساس قوانین و مطابق به “اصول اسلامی” می‌پذیرند آیا خوانش طالبان از اصول و قوانین اسلامی مطابق به تفسیری است که در زمان حاکمیت شان به آن باور داشتند و اجرا کردند؟ بنابر این؛ انتظار زنان افغانستان و روزنامه‌نگاران زن از طرف‌های روند مذاکرات صلح افغانستان این است که نباید حقوق و دستاوردهای زنان در عرصه رسانه‌ها را نادیده بگیرند.
ضیاگل عظیمی
